De UvA is eigenaar van tientallen rijks- en gemeentelijke monumenten gelegen in of in de nabijheid van het Universiteitskwartier. In 2014 is gestart met de verduurzaming van dit Amsterdamse erfgoed. Een ingewikkeld puzzelstukje, omdat geen monument hetzelfde is. Maatwerk is altijd nodig. Edwin Adang van Facility Services noemt als voorbeeld de installatie van warmtepompen in het Bushuis vorige jaar zomer. “De CV-installatie en koelmachines waren toe aan vervanging. Mijn collega Rien Gijzen heeft toen met Peter Quaak, docent Mechanical Engineering HvA, onderzocht hoe dit onderhoudsmoment zou kunnen worden benut om het gas verbruik te verminderen.”

Quaak en studenten van de opleiding Sustainable Energy Systems gingen meten en rekenen en kwamen tot de conclusie dat het zo’n 30% zou kunnen worden gereduceerd als er een warmtepomp zou worden geplaatst. Daarmee was het aanvankelijke plan om de oude koelinstallatie te vervangen door een nieuwe van tafel.

Monument

Het pand aan de Kloveniersburgwal 48 waar de warmtepomp geïnstalleerd is, dateert uit 1890 en staat op de plaats waar in 1550 een geschutsmagazijn voor de gemeente Amsterdam werd neergezet. Dit zogenaamde Bushuis werd in 1603 gehuurd door de VOC voor de opslag van goederen en de slacht van ossen voor de zeelieden. In 1604 werd naast het Bushuis het Oost-Indisch Huis gebouwd dat in 1976 is gerestaureerd. Het huidige pand dat in gebruik is bij de faculteit Geesteswetenschappen is ontworpen door Rijksbouwmeester C.H. Peters. Het werd bij oplevering in gebruik genomen door de afdeling 'Grootboeken der Nationale Schuld' van het ministerie van Financiën. Begin deze eeuw heeft de UvA het interieur aangepast en een atrium gerealiseerd. Het oorspronkelijke monumentale trappenhuis bleef gehandhaafd. Adang: “Het verwarmen van dit soort panden met enkel glas, hoge raampartijen en niet geïsoleerde gevels vraagt om een goede afstelling van de verwarmingsinstallatie. Als je het gasverbruik wilt verminderen, bijvoorbeeld door het deels vervangen van de installatie, luistert afstelling nog nauwer. De warmtepompen die we vorige jaar geplaatst hebben, zijn nog niet helemaal ingeregeld. Onder andere het instellen van de watertemperatuur, afhankelijk van de buitentemperatuur, vraagt aandacht. Binnenkort is dat klaar en weten we wat we gemiddeld per jaar gaan besparen.”

Warmtepomp

Het installeren van een warmtepomp in een oud gebouw lag een paar jaar geleden nog niet voor de hand, maar is volgens Quaak een oplossing waar steeds vaker voor wordt gekozen. In het Bushuis staat nu een hybride systeem.  Als het koud is wordt het pand traditioneel verwarmd met een gasgestookte CV-ketel. Als het buiten boven de vijf graden is – en dat is het best vaak in Nederland- kan de warmtepomp worden ingeschakeld (zie figuur). In het voor- en najaar onttrekt de warmtepomp warmte uit de buitenlucht via een warmtewisselaar op het dak. Maar ook in onze warme winters komt deze bedrijfssituatie steeds vaker voor.

“Het plaatsen van de warmtepomp had voeten in de aarde, omdat de dakconstructie te zwak was. Om het gewicht te verminderen hebben we de pomp gesplitst. De warmtewisselaar staat op het dak en de compressor in het ketelhuis.”, aldus Quaak. Technische verduurzaming wordt door de gemeente Amsterdam aangemoedigd, maar diezelfde gemeente toetst ook heel kritisch of de monumentale waarde niet wordt aangetast. Adang: “Daar lopen we nu tegenaan in onze plannen voor het Allard Pierson museum. Daar willen we ook een warmtepomp op het dank zetten, maar dat stuit op verzet bij de afdeling Monumenten en Archeologie van de gemeente Amsterdam. Zij kijken naar het dak als derde gevel. De zichtlijnen mogen niet worden verstoord. Dat wordt voor ons dus weer puzzelen om een oplossing te bedenken.”

Trias energetica

Met de keuze voor plaatsing van een warmtepomp wijkt de UvA af van de trias energetica, die leidend is in de verduurzaming van de vastgoedportefeuille. Daar is een goede reden voor. De eerste stap in de trias energetica is het verminderen van de energievraag door bijvoorbeeld het isoleren van een pand. Maar isolatie van monumentale panden is kostbaar, ingewikkeld en kan overlast met zich meebrengen voor de gebruiker. De installatie van een hybridesysteem biedt op de korte termijn een oplossing die veel impact kan hebben. Als in een later stadium toch geisoleerd gaat worden, kan de watertemperatuur verder omlaag worden gebracht. Hierdoor wordt het aandeel gasloos groter en de efficiëntie verbeterd.

Expositie

De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed heeft een expositie gemaakt met de titel ‘Monumenten verduurzamen? Er kan meer dan je denkt.’. Tot 22 april is deze expositie gratis te bezichtigen in de Beurs van Berlage. Meer info hier.