Amsterdam en het water zijn al eeuwenlang onlosmakelijk met elkaar verbonden. Door de eeuwen heen is in en rond de stad een uitgebreid netwerk van dijken, gemalen, sluizen en stuwen ontstaan dat het waterpeil reguleert. Vanwege klimaatverandering en de behoefte aan meer woningen zal dit systeem in de toekomst steeds zwaarder worden belast. Dat betekent dat er keuzes moeten worden gemaakt, maar het biedt ook kansen voor nieuwe manieren om met water om te gaan.

In de tentoonstelling ‘Vloeibare bouwsteen – Ontwerpen met water in Amsterdam’ is het leven in Amsterdam met het water te zien aan de hand van interactieve installaties, maquettes, datavisualisaties, animatie en kunst. Bezoekers kunnen zelf aan de knoppen draaien en zo de effecten van die keuzes op de woonomgeving ontdekken. Bij installaties van bijvoorbeeld Kattenburg, de Houthavens en de Van der Pekbuurt kunnen ze zelf verschillende scenario’s testen.

Peilboekjes uit de archieven

Aan student-assistent Daan Groot van de Amsterdam Time Machine (ATM) werd gevraagd historische data en kennis aan de tentoonstelling toe te voegen. ‘Amsterdam heeft altijd een strijd gevoerd met het water’, zegt Boudewijn Koopmans, projectmanager van de ATM. ‘Vanuit Time Machine kunnen we terugkijken: welke historische bronnen zijn er over het leven met water in Amsterdam? In de archieven van de stad zijn bijvoorbeeld peilboekjes te vinden, waarin de waterstanden lange tijd heel gedetailleerd werden bijgehouden. Het eiland Kattenburg overstroomde in het jaar 1775; rondom die overstroming hebben we de peildata in kaart gebracht. In opdracht van de ATM hebben design-studenten van de HvA voor de tentoonstelling een interactieve maquette van Kattenburg gemaakt waarin dat mooi gevisualiseerd wordt: je ziet het water steeds verder stijgen.’

Daarnaast maakten UvA-onderzoekers met behulp van 3D-modellen en historische foto’s visualisaties van hoe aan water gerelateerde gebouwen, zoals het in 1968 gesloopte Marinepaleis, er door de eeuwen heen uit hebben gezien. Om deze visualisaties te kunnen maken werd samengewerkt met de onderzoeksgroep van Sander Münster van de Friedrich Schiller Universiteit Jena.

Naar een toekomstbestendig watersysteem

De bijdragen aan de tentoonstelling zijn onderdeel van het bredere project ‘Living with water in Amsterdam’ – een samenwerking  tussen Arcam, Waternet, de Gemeente Amsterdam, de ATM, AdamNet en de HvA – dat gericht is op het verzamelen, analyseren en visualiseren van historische data over water in Amsterdam. Zo wordt bijvoorbeeld ook gewerkt aan een thematische, op water gefocuste versie van 3D.Amsterdam, de “digital twin” van de stad. Daarin zullen gedetailleerde historische gegevens te raadplegen zijn over onder meer het waterpeil in de stad, de ontwikkeling van de grachten en de waarde van woningen in relatie tot de nabijheid van waterwegen.

Het doel van het project is het publiek bewuster te maken van de werking en het belang van het Amsterdamse watersysteem. Hoe maken we dat systeem toekomstbestendig in tijden van klimaatverandering? Dat is een belangrijke vraag waarbij historische kennis onontbeerlijk is, stelt hoogleraar Digitaal erfgoed Julia Noordegraaf.

‘Een voorbeeld: tegenwoordig is het waterpeil in de stad heel strak afgesteld, er is maar ongeveer twintig centimeter speling voordat vrachtschepen vastlopen of rondvaartboten niet meer onder bruggen door kunnen. Terwijl er vroeger veel grotere verschillen waren in het waterpeil: tot het jaar 1872 was er vanuit de Zuiderzee getijdenwerking in Amsterdam, eb en vloed wisselden elkaar af.’ De stad en haar bebouwing waren daar ook op berekend, vertelt de hoogleraar. ‘Als je dat vergelijkt met bijvoorbeeld de nieuwe gebouwen in de Houthavens – die zo dicht op het water staan dat er maar weinig hoeft te gebeuren voordat woonkamers onder water komen te staan – zie je dat daar tegenwoordig niet meer zo goed over wordt nagedacht.’

Kennis van het verleden is dus belangrijk, zegt Noordegraaf, ook bij het vinden van oplossingen voor hedendaagse problemen. ‘Je zou bijvoorbeeld kunnen nadenken over het creëren van overloopgebieden om het waterpeil in de stad te kunnen reguleren, om iets van het effect van de oude getijdenwerking terug te krijgen in het huidige watersysteem en een wat grotere marge in het waterpeil mogelijk te maken. Zo kan historisch besef leiden tot inzichten over klimaatbestendig bouwen en ontwerpen voor de toekomst.’

De tentoonstelling ‘Vloeibare bouwsteen’ opent op vrijdagmiddag 8 juli en is tot 27 november 2022 te zien bij architectuurcentrum Arcam in Amsterdam.